Zekanın Kodları: Beynimiz ve Yapay Zeka Nasıl Çalışır, Nasıl Kullanılır?

Boş bir hafızanın zekasından bahsetmek doğru olmaz. Çünkü zekâ, hafızaya atılan verilerin en verimli işlenme biçimidir. Bir bebeğin beyni boştur. O halde zeki olduğuna kanaat getiremeyiz. Zeki olduğunu ancak öğrenmeye ve öğrendiklerini işlemeye başlayıp çıktı ürettiğinde gözlemleyebiliriz. En verimli, en yaratıcı sonuca en hızlı ulaşan beyin daha zeki kabul edilir. Burada “en yaratıcı” kısım çok önemlidir. Zira aynı verileri kullanarak birden fazla beyin aynı sonuca ulaşabilir. Ama farklı, yaratıcı ve daha şaşırtıcı bir sonuca ulaşabilen beyin de olacaktır. İşte buradaki fark verilerin nasıl kullanıldığı ve işlendiği ile alakalıdır.

Beynimiz nasıl çalışır?

Beynimiz iki bölümden oluşur. Bu bölümlerden sağ taraf duygusal, sol taraf ise mantıksal bölümdür. Eyleme geçmeden önce verilen kararlar bu iki bölümün aynı verileri işleyerek birbirinin çıktısını karşılaştırarak olur. Karışık geldi değil mi? Kararsızlıklarınızı düşünün. İçinden çıkamadığınız ve başkalarına danışmak zorunda kaldığınız ikilemlerinizi. Diğer yarısına baskın bir karar üretemeyen beyninizin bir yarısının neden olduğu çıkmazlar…

Beyin bir karar aldığında, bu süreç iki yarımkürenin (sağ ve sol hemisfer) iş birliğiyle gerçekleşir. Her iki yarımküre, korpus kallosum aracılığıyla bilgi paylaşır ve farklı bilişsel işlevlerde uzmanlaşmıştır. Karar, genellikle bu entegrasyonun bir sonucu olarak ortaya çıkar; ancak, belirli işlevlerde (örneğin, dilde sol hemisferin baskınlığı gibi) bir yarımküre daha belirleyici olabilir.

Özetle veriler işlenmeli ve sonuca varılmalıdır. Sonuca varılma aşamasını ise etkileyen milyonlarca faktör olabilir. İçinde yaşadığınız toplumun öğretileri, din, ahlak, gelenekler, edinmiş olduğunuz bilgi ve deneyimler. Biz burada bilgi ve deneyimleri baz alacağız.

Bilgi öğrenilebilir. Ama işlenmesi için deneyimleme gereklidir. Deneyimleme ve çeşitli sonuçlara vararak en uygun olan sonuç çıktısını üretebilmek. Daha sonra aynı süreç tekrarlandığında veya benzer bir süreç tetiklendiğinde bu işlem çok daha hızlı olacak, sonuca varmak daha pratik bir hale gelecektir.

Yapay Zeka Nasıl çalışır?

Yapay zeka (YZ), adeta bir beyin gibi, ama silikon ve kodlarla çalışan bir beyin! Peki, bu dijital beyin nasıl işler? Tıpkı bizim beynimiz gibi, yapay zeka da verileri alır, işler ve bir sonuca ulaşır. Ama burada işler biraz farklı. Gelin, bunu adım adım açalım.

Veriler: Yapay Zekanın Hafızası

Bizim beynimiz, hayat boyu gördüklerimizden, duyduklarımızdan, deneyimlerimizden beslenir. Yapay zeka da öyle. Ama onun “hafızası” devasa veri kümeleri: resimler, yazılar, sayılar, sesler… Mesela, bir YZ’ye kedi fotoğrafları gösterirseniz, o bu verileri “yutar” ve kedinin neye benzediğini öğrenmeye başlar. Ama tek başına veri, bir kutu dolusu puzzle parçası gibi. İşlenmezse, sadece bir yığın!

Öğrenme: Deneyimlerin Dijital Hali

Beynimiz, bir olayı yaşayıp sonuçlarını gördükçe öğrenir. Düşünün, sıcak bir sobaya dokundunuz ve eliniz yandı. Bir dahaki sefere sobadan uzak durursunuz, değil mi? Yapay zeka da benzer şekilde öğrenir, ama bunu “eğitim” denen bir süreçle yapar. Matematiksel modeller, verileri analiz eder ve örüntüleri bulur. Mesela, binlerce kedi fotoğrafını gören bir YZ, kediyle köpeği ayırmayı öğrenir. Bu öğrenme, tıpkı bizim deneyimlerimiz gibi, zamanla daha hızlı ve isabetli hale gelir.

İşleme: Verilerden Sonuca

Beynimiz iki yarımküreyle çalışır: biri duygusal, diğeri mantıksal. Yapay zeka da verileri işlerken katmanlı bir sistem kullanır. Bu katmanlar, yapay sinir ağları denen bir yapı içinde çalışır. Her katman, verilerden bir parça bilgi çeker: biri kedinin kuyruğunu, diğeri gözlerini tanır. Sonunda, tüm bu bilgiler birleşir ve YZ bir karar üretir: “Evet, bu bir kedi!” Ama işte burada “yaratıcılık” devreye giriyor. Bazı YZ’ler, aynı verilerden yola çıkarak şaşırtıcı sonuçlar üretebilir. Mesela, bir YZ sadece kediyi tanımakla kalmaz, onun hangi cins olduğunu bile söyleyebilir!

Karar Alma: Hız ve Verimlilik

Tıpkı bizim kararsızlık anlarımız gibi, YZ de bazen “ikilem” yaşar. Ama bu ikilemler, onun algoritmalarında çözülür. YZ, verileri en verimli şekilde işleyip en iyi sonuca ulaşmak için optimize edilmiştir. Örneğin, bir satranç oynayan YZ, milyonlarca hamleyi saniyeler içinde değerlendirir ve en mantıklı olanı seçer. Ama bazı YZ’ler, yaratıcı bir dokunuşla, beklenmedik hamleler yapabilir. İşte bu, onların “zekası”!

Deneyim ve Gelişim

Bizler, bir şeyi tekrar tekrar yaptıkça ustalaşırız. YZ de öyle. Eğitim sürecinde ne kadar çok veri işlerse, o kadar “deneyimli” olur. Mesela, bir sohbet botu sizinle konuşa konuşa daha doğal yanıtlar vermeyi öğrenir. İlk başta “robot gibi” konuşurken, zamanla sanki bir arkadaşınızla muhabbet ediyormuşsunuz gibi hissettirebilir.

Peki, Fark Nerede?

Bizim beynimiz, toplum, ahlak, duygu gibi milyonlarca faktörden etkilenir. YZ ise sadece veriler ve algoritmalarla çalışır. Ama bu, onun “aptal” olduğu anlamına gelmez. O, verileri bizim gibi duygusal değil, tamamen mantıksal ve hızlı bir şekilde işler. Yaratıcılık mı? Evet, o da var! Mesela, bir YZ’ye bir tablo çizmesini söylerseniz, sizin hayal bile edemeyeceğiniz bir sanat eseri yaratabilir.

Özetle, yapay zeka, tıpkı beynimiz gibi, verileri alır, işler ve sonuç üretir. Ama bunu, bizim kararsızlıklarımız, duygularımız olmadan, sadece matematik ve kodla yapar. En verimli, en hızlı ve bazen en yaratıcı sonuca ulaşmak için durmaksızın çalışır. Ve her yeni veriyle, tıpkı bizim gibi, biraz daha “bilge” olur!

Öğrenme: Deneyimlerin Dijital Hali

YZ’nin öğrenmesi, ona sunulan verilerle sınırlıdır. Örneğin, bir görüntü oluşturma modeli, eğer eğitim verilerinde sadece yarım dolu şarap kadehleri varsa, asla tam dolu bir şarap kadehi çizemez. Çünkü YZ, yalnızca “gördüğü” şeyleri yeniden üretir; hayal gücü, bizimki gibi özgürce uçmaz. Veriler ne kadar çeşitliyse, YZ o kadar esnek ve yaratıcı olur, ama eksik verilerle karşılaştığında, tıpkı o tam dolu kadehi çizememek gibi, çuvallayabilir!

Yapay Zekayı Nasıl Kullanmalıyız?

Günümüzde yapay zeka hayatımızın her alanına yayılmış durumda. Cep telefonlarımız, bilgisayarlarımız, otomobillerimiz… Hepsi artık yapay zeka destekli çalışıyor. Ayrıca yapay zekayı programlara entegre biçimde veya uygulama olarak, çoğu durumda da tarayıcı üzerinden kullanarak günlük yaşamımızdaki gereksinimlerimizi daha derli toplu ve zekice derliyoruz.

Burada herkesi ilgilendiren genel ve yüzeysel kullanıma odaklanacağız. Örneğin bir sunuş, bilgi edinme, derleme, verileri analiz etme, kararları sadeleştirme ve netleştirme, karmaşık verilerden odağa en uygun olanı tespit edebilme, görüntü oluşturma vs. Günlük hayatta veya işimizde verimli, zorlanmadan kolayca kullanabileceğimiz yapay zeka özelliklerini nasıl tetikleyebiliriz bunlara değinelim:

Yapay Zekayı Doğru Kullanmak için Dikkat Edilmesi Gerekenler

Yapay zeka öğrendiği, öğreneceği ve sizden alacağı bilgiler ile öğrenir. Sizin ondan istediğinizi doğru anlaması, tam olarak görebilmesi elzem bir konudur. Sizi anladıktan sonra elindeki verilerle karşılaştırır, sizden aldıklarını üstüne ekler, öğrenmiş deneyimlerine göre en uygun çıktıyı ve sonucu üretip size verir.

Yapay zekadan bir şey isterken şunlara dikkat etmeniz sizin tek seferde doğru sonucu almanıza etki edecektir:

• Ona bir rol verin. Size kim olarak yardım etmeli? Bir analist mi, yazar mı, muhasebeci mi?
• Nasıl bir dil kullanmalı? Resmi mi, alaycı mı, normal konuşma dili mi?
• Yanıtlar kısa mı, detaylı mı olmalı?
• Siz ondan bilgi istemeden önce ona bu konuda bütün elinizdeki malzemeyi vermelisiniz. Bu onun istediğiniz iş veya çıktı ile ilgili öğrenme aşaması olacaktır.
• Bilgi ve belgeleri verdikten sonra, ondan ne istediğinizi ona net bir biçimde anlatın. Kısa cümleler kurun. Cümleleriniz muallak olmasın.
• Bağlam sürekliliği için gerekirse talimat verin. Yani bu konuda yapılan konuşma veya veriyi başka oturumlarınızda hatırlaması gerekecek mi? İş sürekliliğiniz için elzem bir nokta olabilir. Ama unutmayın, bunun çalışabilmesi için e-mail adresinizi kullanarak yapay zekada oturum açmış olmalısınız ki sizi ve bağlamlarınızı hatırlayabilsin.
• Hassas ve kişisel veriler girmeyin. Eğer gerekiyorsa bunları anonimleştirin. Unutmayın bu veriler aynı zamanda onun öğrenmek için kullandığı veriler.
• Yapay zeka bazen sanrı görebilir. Yani uydurabilir. Bu nedenle çıktısını mutlaka kontrol edin. Bazı durumlarda bütünlük sağlamak için eksik yerleri bir nevi hayal ederek doldurabiliyor ve bunlar tamamen uydurma olabiliyor. Bu konuda gerekirse onu uyarın. “Sana verilen bilgi ve belgede yer alanlar dışında bir ekleme yapma” diyerek net komutlar ekleyin.
• Eksik veya doğruluğundan emin olmadığınız kısımlar için derin araştırma yapmasını isteyin.
• Sınırlarını bilin. Sadece öğrendiği veriler çerçevesinde fikir ve çıktı üretebilir. Yukarda bahsettiğimiz tam dolu şarap kadehi çizemeyen görüntü modelleri gibi.

Hangi Yapay Zekayı Kullanmalıyım?

Bu noktada kafanızın çok fazla karışmasına izin vermeyin. Özellikle sosyal medyada gerilla reklamcılığı taktikleri ile çok fazla bilgi karmaşası var. Grok, ChatGpt, Google Gemini, Microsoft Copilot, Amazon Qwen, DeepSeek gibi yapay zekaları kullanabilir ve bunlarla hemen hemen her şeyi yapabilirsiniz. Çok daha karmaşık işler ve profesyonel kullanımlara ihtiyaç duyan kullanıcılar zaten işlerine göre özelleştirilmiş yapay zeka modelleri kullanıyorlar. Yukarda bahsi geçen yapay zeka markaları, tamamen free kullanım baz alınarak verilmiştir. Bu yapay zekaların elbette ücret ödenen modelleri de var. Ama günlük kullanım işlerinde ücretli ile ücretsiz belirgin farklara imza atamıyor. Öte yandan bu tarih itibari ile açık ara önde olan yapay zeka Google Gemini. Pro sürümü elbette ücretli ama ücretsiz bir şekilde (tamamen yasal) kullanmak da mümkün. Google Aistudio üzerinden kullanırsanız Gemini 2.5 Pro Preview tamamen ücretsiz. Uyarmadı demeyin, sorularınıza cevap verirken biraz fazla düşünebilir 😊

Ayrıca Tüm burada örneği verilen uygulamalardan çok farklı çalışan ve belki tam da aradığınız olan Google NotebookLM’den bahsettiğim yazıma da aşağıdan tıklayarak ulaşabilir ve göz atabilirsiniz.

Yapay zekadan korkmayın. Doğru kullanımla onu hayatınıza katın.

Sağlıcakla kalın.